علم کلام(تعاریف)از علم کلام تعاریف مختلفی ارائه شده است که به جا است در باره این تعاریف بحث و بررسی شود تا مشخص شود تعریف واقعی علم کلام چیست در این مقاله به بررسی و نقد نمونه‌هایی از تعریف علم کلام پرداخته و جامع‌ترین تعریف را یادآور می‌شویم. فهرست مندرجات۱.۱ - ارزیابی تعریف ۲ - تعریف ابن میثم بحرانی ۲.۱ - ارزیابی تعریف ۳ - تعریف سوم علم کلام ۳.۱ - ارزیابی تعریف ۴ - تعریف چهارم علم کلام ۴.۱ - ارزیابی تعریف ۵ - تعریف قاضی عضد ایجی ۵.۱ - ارزیابی تعریف ۶ - تعریف تفنازانی ۶.۱ - ارزیابی تعریف ۶.۲ - سخن لاهیجی ۷ - تعریف محقق لاهیجی ۷.۱ - ارزیابی تعریف ۸ - تعریف هشتم علم کلام ۸.۱ - ارزیابی تعریف ۹ - تعریف استاد مطهری ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تعریف ابن خلدونابن خلدون در تعریف علم کلام گفته است: «هُوَ عِلمٌ یتضمن الحجاج عن العقائد الایمانیه بالادله العقلیه و الردِّ علی المبتدعه المنحرفین فی الاعتقادات عن مذاهب السّلف و اهل السّنّه»: [۱]
. مقدمه ابن خلدون، صفحه ۴۵۸.
علم کلام متكفل احتجاج و اقامه دلایل عقلی بر عقائد دینی و ردّ بدعت گذاران و منحرفان از روش‌های پیشینیان و اهل سنّت در اعتقادات می‌باشد. ۱.۱ - ارزیابی تعریفدر تعریف فوق چند نكته مورد توجه گرفته است: الف. رسالت و غایت علم کلام (دفاع از عقاید). ب. موضوع علم کلام (عقاید دینی). ج. روش علم كلام (بهره‌گیری از دلائل عقلی). از اینجا معلوم می‌شود كه ابن خلدون در تعریف علم کلام از موضوع، روش و غایت علم کلام بهره گرفته است، و از این جهت الگوی تعریف جامع را برگزیده است، ولی نكته‌ای كه وی در پایان تعریف خود اضافه نموده یعنی انحراف از روش‌های اهل سنت در اعتقادات، ربطی به تعریف علم کلام، به گونه‌ای كه همه مذاهب كلامی اسلامی را شامل شود، ندارد و تنها به مذهب كلامی خاصّی نظر دارد و نتیجه آن جامع نبودن تعریف است. مؤلفان «تاریخ فلسفه در جهان اسلامی» نیز همین خطا را تكرار كرده و رسالت علم كلام را دفاع از حدیث دانسته و بر این اساس گروه عدلیّه را در زمره متکلمان به شمار نیاورده‌اند و کلام اسلامی را منحصر در مكتب كلامی اشاعره دانسته‌اند. [۲]
. تاریخ فلسفه در جهان اسلامی: جلد ۱، صفحه ۱۴۴.
روش بحث‌های كلامی نیز، چنان كه در فصل‌های قبل بیان شد، به دلائل عقلی اختصاص ندارد و از طرق دیگر نیز استفاده می‌نماید. ۲ - تعریف ابن میثم بحرانیعلم کلام علمی است كه پیرامون اصول عقاید یا اصول دین بحث می‌كند و به همین جهت آن را علم اصول دین و علم اصول عقاید نیز می‌نامند. ۱.۱ - ارزیابی تعریفاین تعریف از طریق بیان موضوع علم كلام است و كمال‌الدین ابن‌میثم بحرانی (متوفای/۶۷۹) آن را یادآور شده است. [۳]
. قواعد المرام: مقدمه كتاب.
۳ - تعریف سوم علم کلامعلم كلام درباره ذات و صفات و افعال خداوند بحث می‌كند و به همین جهت آن را علم توحید و صفات نیز نامیده‌اند. ۱.۱ - ارزیابی تعریفاین تعریف از آنِ كسانی است كه موضوع علم كلام را ذات و صفات و افعال الهی دانسته‌اند. [۴]
. میر سید شریف نیز این تعریف را یادآور شده است لیكن قید «و احوال الممكنات من المبدأ والمعاد» و «قید علی قانون الاسلام» را نیز به آن افزوده است. (التعریفات: ط تهران، ناصر خسرو، صفحه ۸۰).
۴ - تعریف چهارم علم کلامیكی از تعاریفی كه میرسید شریف در كتاب «تعریفات» برای كلام نقل نموده است این است كه علم كلام علمی است كه پیرامون اموری بحث می‌كند كه معاد ومسائل مربوط به آن مانند بهشت و دوزخ، صراط و میزان، ثواب و عقاب، دانسته می‌شود، [۵]
. التعریفات: صفحه ۸۰.
۱.۱ - ارزیابی تعریفجامع نبودن این تعریف كاملاً آشكار است.۵ - تعریف قاضی عضد ایجیقاضی عضدالدین ایجی علم كلام را چنین تعریف كرده است: «هو علم یقتدر معه علی اثبات العقائد الدینیه بایراد الحجج و دفع الشُّبه» [۶]
. المواقف: صفحه ۷.
علم كلام علمی است كه به واسطه آن انسان بر اثبات عقاید دینی بر پایه استدلال توانا می‌گردد.
۱.۱ - ارزیابی تعریفدر این تعریف قیود یاد شده در زیر به كار رفته است: الف. موضوع علم كلام كه عقاید دینی است. ب. هدف علم كلام كه اثبات عقاید دینی و دفع شبهات از آنها است. ج. شیوه بحث كلامی كه اقامه دلائل گوناگون است. امتیاز تعریف صاحب مواقف بر تعریف ابن خلدون در قید اخیر است، زیرا دلیل و حجت را به دلیل عقلی اختصاص نداده است. ۶ - تعریف تفنازانیسعدالدین تفتازانی در تعریف علم كلام گفته است: «انَّه العلم بالقواعد الشرعیه الاعتقادیه المكتسب من ادلَّتها الیقینیه»، [۷]
. شرح المقاصد: جلد ۱، صفحه ۱۶۵.
علم كلام عبارت است از علم به قواعد شرعی اعتقادی كه از طریق دلایل یقینی به دست می‌آید.
۱.۱ - ارزیابی تعریفدر این تعریف نیز موضوع (قواعد شرعی اعتقادی) و شیوه بحث (دلایل یقینی) به كار رفته است؛ ولی مقیَّد نمودن دلائل علم كلام به دلایل یقینی، علاوه بر اینكه كار را بر متكلم دشوار می‌سازد، اصولاً با شیوه بحث‌های متكلمان در طول تاریخ علم كلام مطابقت ندارد؛ زیرا بسیاری از دلایل متكلمان الزامی یا اقناعی است نه برهانی و یقینی، و به عبارت دیگر، لازمه قید مزبور این است كه متكلم نتواند از ظواهر كتاب و سنّت (دلایل نقلی) استقراء، تمثیل، قیاس خطابی و جدلی بهره بگیرد و فقط باید از قیاس برهانی استفاده كند، و این راهی است كه پیمودنش برای متكلم میسور نبوده برای ایفاء رسالت كلامی او در همه زمینه‌ها كافی نمی‌باشد. ۶.۲ - سخن لاهیجیمحقق لاهیجی ش درباره تفاوت تعریف مواقف و مقاصد می‌گوید: بنابر تعریف مواقف، مباحثی از قبیل آنچه پیرامون جواهر و اعراض در متون كلامی مطرح می‌گردد داخل در تعریف علم كلام خواهد بود؛ زیرا این گونه مباحث در قدرت و توانائی متكلم بر اثبات عقاید دینی مؤثرند ولی بنابر تعریف مقاصد از دائره علم كلام بیرون می‌باشند؛ زیرا از جمله قواعد و مسائل دینی به شمار نمی‌روند. [۸]
. شوارق الالهام: صفحه ۵.
۷ - تعریف محقق لاهیجیمحقق لاهیجی می فرماید: بهتر است در تعریف كلام چنین بگوئیم: «صناعه نظریه یقتدر بها علی اثبات العقاید الدینیه»: كلام صناعتی نظری است كه به واسطه آن می‌توان عقاید دینی را اثبات نمود. ۱.۱ - ارزیابی تعریفاین تعریف از سه مطلب تشكیل یافته است. ۱. علم كلام از صناعات نظری است نه صناعات علمی. ۲. موضوع آن عقاید دینی است. ۳. هدف آن اثبات عقاید دینی است. وجه اولویّت تعریف لاهیجی بر تعریف مواقف و مقاصد این است كه تعریف مزبور در عین اینكه مزایای تعریف مواقف را دارا است، فشرده و مختصر می‌باشد؛ زیرا واژه نظری بیانگر معنای استدلال و احتجاج است، همان‌گونه كه اثبات عقاید دینی بدون دفع شبهات امكان‌پذیر نمی‌باشد، بنابراین لاهیجی با به كار بردن واژه «صناعت نظری» به جای واژه «علم» از بكار گرفتن دو واژه «ایراد الحجج» و «دفع الشبه» بی‌نیاز گردیده است و از آنجا كه نوع استدلال را تعیین نكرده است، همه انواع آن را (عقلی، نقلی، قیاسی، استقرائی و ...) شامل می‌گردد و از این نظر خللی را كه در تعریف شارح مقاصد به چشم می‌خورد ندارد. ۸ - تعریف هشتم علم کلامتعریف دیگری كه برای علم كلام گفته شده است این است كه: «علمٌ باحث‌ٌ عن الارض الذاتیه للموجود من حیث هو موجود علی قاعده الاسلام»: علم كلام درباره اعراض ذاتی موجود بما هو موجود بر اساس قواعد اسلامی بحث می‌كند. ۱.۱ - ارزیابی تعریفاین تعریف از آن كسانی است كه موضوع علم كلام را «موجود بما هو موجود» دانسته‌اند. مؤلف مواقف بر این تعریف دو اشكال نموده است، كه در بحث مربوط به بررسی موضوع علم كلام نقل و بررسی شد. ۹ - تعریف استاد مطهریاستاد شهید مطهری در تعریف علم كلام گفته است: «علم كلام علمی است كه درباره عقاید اسلامی یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث می‌كند به این نحو كه آنها را توضیح می‌دهد و درباره آنها استدلال می‌كند و از آنها دفاع می‌نماید». [۹]
. آشنایی با علوم اسلامی: كلام، عرفان، درس اوّل.علی ربانی گلپایگانی - عقاید استدلالی
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبععلی ربانی گلپایگانی - عقاید استدلالی سایت اندیشه قم |